Geschreven door Christian Modehn
Voorgelezen door Gert van Drimmelen
Geluidsmontage Seth Mook
Thema: Brief aan
Titel: Beste Immanuel Kant

 

Beste Immanuel Kant,

Graag wil ik u bedanken voor uw voorstel om de christelijke religie te begrijpen als ‘Religie van de rede’. Dit maakt deel uit van uw project, de universeel voor alle mensen toepasbare principes van de rede te schetsen. Uw inzicht is, dat ondanks alle verschillen tussen mensen, alle mensen ook samen mensen zijn, door de rede, de geest, het verstand bepaald…

Gelet op de oorlogen en het geweld van nu herinner ik me dat dat ik van u leerde dat er voor alle mensen een gemeenschappelijke oriëntatie is, een publieke moraal gericht op een ethisch, menswaardig leven. U spreekt van de categorische imperatief: ieder mens moet zo handelen dat zijn of haar persoonlijke keuzes in het leven, d.w.z. een Maxime zoals u dat dat noemt, universeel voor alle mensen, categorisch van toepassing zijn. De mensheid verwijdert zich echter ook vandaag de dag weer van deze oriëntatie, wat zo vaak is gebeurd.
Niettemin denk ik, dat het onze missie is, in alle groepen en in elke samenleving, waar dan ook, de algemeen geldende rede te verdedigen. Dus moeten we strijden tegen nationalisme, racisme, antisemitisme en religieus fundamentalisme met de kracht van kritiek. Zonder universele mensenrechten voor iedereen kan er geen humane wereld bestaan. Dat idee moet worden onderwezen, ‘ingeënt’ in tijden van staakt-het-vuren, in tijden van vrede. Want is de geweldsspiraal nu nog het enige wat ons rest?

Maar ik wil u voor nog iets anders bedanken. U noemt uzelf een ‘filosofische religie wetenschapper’. En u bent daarmee een criticus van de christelijke religie… Uw boek “De religie binnen de grenzen van de zuivere rede” (ook wel ‘Religionsschrift’ genoemd) werd weliswaar al in 1793 door u gepubliceerd, maar uw ideeën zijn allesbehalve achterhaald. We moeten uw gedachten van toen actualiseren, proberen in onze tijd te begrijpen. Dat is een algemeen basisprincipe als we met ‘oude teksten’ te maken hebben.

Uw boek is zonder twijfel een provocatie; u benadrukt dat er een universele christelijke religie bestaat, een soort “onzichtbare kerk”, zoals u schrijft, die alle mensen van alle verschillende geloven omvat. Je kunt katholiek, protestant, orthodox, enzovoort blijven, maar je moet erkennen dat boven alle godsdiensten met hun dogma’s de ‘Onzichtbare kerk’ staat, dat wil zeggen de niet-institutionele, de rationele kerk. Deze is belangrijker dan welk geloof dan ook. Dit is de enige manier waarop vrede tussen geloven mogelijk zal zijn.
En deze ‘Kerk van de Rede’ heeft heel weinig principes. Die zijn het resultaat van diep nadenken: voor u maakt een goddelijke, scheppende, creatieve kracht deel uit van het christelijke ‘Geloof van de Rede’. Elk bijgeloof, inclusief het geloof in wonderen, is uitgesloten. En dan is centraal in dat ‘Geloof van de Rede’, dat alle mensen in staat moeten zijn vrij te leven, dat wil zeggen vrij van willekeurige heerschappij, inclusief administratieve en klerikale willekeur. En dat in een samenleving waar respect en welwillendheid voorop staan. En het derde inzicht van dat ‘Geloof van de Rede’ is, dat er een innerlijk centrum is in alle mensen, een spirituele dimensie die we de ziel noemen. Het is iets goddelijks in de mens, en daarom onsterfelijk.

In het toenmalige Pruisen had u te lijden onder de censuur van de schijnheilige, vrome koning Friedrich Wilhelm II. Niettemin verdedigde u moedig uw christelijke ‘Religie van de Rede’ en tolerantie. U spreekt van Jezus als een ‘leraar’: “Allereerst wil Jezus alleen de zuivere morele gerichtheid van het hart”, en dat betekent: “Bevorder het welzijn van andere mensen uit directe welwillendheid die niet voortkomt uit egoïstisch gedrag.” U spreekt ook over het bijwonen van kerkdiensten op zondag, die belangrijk zijn voor het versterken van de band met de gemeenschap. En voor u hebben gebeden, net als poëzie, de betekenis om mensen aan te moedigen een humane en ethische manier van leven te lijden.

Geachte heer Kant, u bent een universeel geschoold persoon, zeker niet slechts een gespecialiseerde filosoof; u kende de religies, kerken en geloven van uw tijd. U had sympathie voor de vervolgde anti dogmatische ‘Poolse Broeders’ (genaamd Socinianen), en u had zeker ook veel waardering voor de ‘Arminianen’ (de huidige Remonstranten). Misschien bent u, heer Kant, een van de filosofen die de moderne, liberale theologie en liberale spiritualiteit inspireren en ondersteunen, vooral met uw geschrift ‘Religie binnen de grenzen van de zuivere rede’. En daarom ook wordt u al lang gewaardeerd en gerespecteerd door vrijzinnigen en Remonstranten in Nederland.

gepubliceerd op 28 november 2023