Geschreven door Eli Valeton
Voorgelezen door Gert van Drimmelen
Geluidsmontage Seth Mook
Titel: Erasmus

Afgelopen zomer kreeg ik de biografie van Erasmus door Sandra Langereis cadeau en ik ben hem vrijwel meteen gaan lezen. Wat een heerlijk boek! Erasmus was al een favoriet van mij. Niet direct vanwege de “Lof der Zotheid ” die ik ook gelezen heb. Ik was meer onder de indruk van “Vrede’s weeklacht”. Zijn argumenten tegen oorlog voeren zijn zo overtuigend dat je niet begrijpt dat er nog overal en altijd oorlogen woeden.

Dat het boek afgelopen herfst de Libris Geschiedenis Prijs kreeg voelde als een bevestiging van mijn eigen enthousiasme. Het is een pil, maar ik kan hem aanbevelen.

Sandra Langereis schrijft zo beeldend dat je je heel erg betrokken voelt bij het verhaal en de personen. Maar ze romantiseert niet. Als ze bijvoorbeeld schrijft over het klooster waar Erasmus als jonge man opgroeide, dan zegt ze niet gewoon dat de broeders midden in de nacht opstaan voor de metten. Nee, ze schrijft: “Erasmus en zijn broeders staan midden in de nacht op”. Je bent meteen veel dichter bij hem. Toch is dat geen toegevoegde fantasie.
Je leest ook telkens Erasmus’ eigen woorden. En die zijn niet verzonnen, het zijn altijd citaten uit zijn boeken en brieven. De man schreef zo waanzinnig veel!

In de tijd van Erasmus gold de Vulgaat, de vertaling door Hieronymus, als dé Bijbel, de enige correcte versie. De katholieke kerk heeft dat daarna nog eeuwenlang volgehouden. Maar volgens Erasmus was de Vulgaat waardeloos. Door het eindeloos overschrijven – dat was vóór de boekdrukkunst werd uitgevonden de enige manier om een tekst te vermenigvuldigen – waren er fouten ingeslopen. Bij overschrijven zijn veranderingen nou eenmaal onvermijdelijk: schrijffouten, leesfouten, zogenaamde verbeteringen uit wat voor motief dan ook, en zo voort. Bovendien waren de bronnen die voor de vertaling waren gebruikt niet oud genoeg, niet authentiek. Erasmus zocht naar de oudste handschriften, vergeleek ze en gebuikte de volgens hem meest betrouwbare versie voor zijn vertalingen. Luther dacht er ook zo over en begon met vertalen in het Duits, op basis van Erasmus’ vertaling.

Het ging Erasmus om de vraag: wat stond er in het origineel, wat moet er nu in getrouwe vertalingen staan. Zonder te interpreteren. Dat was aan de theologen en Erasmus rekende zichzelf daar niet toe. Hij was taalgeleerde. Maar hij was ervan overtuigd dat theologiseren alleen kon op basis van betrouwbare teksten.
Een voorbeeld is te vinden In Paulus’ brief aan de Romeinen, in de laatste zin van vers 12 in hoofdstuk 5. In de oorspronkelijke Griekse tekst staat een uitspraak die nogal onhandig geformuleerd is, die niet goed past bij de rest van de zin en moeilijk is te vertalen. Op dat ene zinsdeel zoals het in de Vulgaat staat is het begrip “erfzonde” gebaseerd. Dat is het geloof dat elk mens van nature zondig is, een erfenis van de misstap van Adam en Eva. Maar Erasmus vertaalt één woord anders. Zodat er niet staat dat alle mensen hebben gezondigd, alleen sommige wel, andere niet. Het is nogal een subtiele kwestie. Maar wat een kardinale geloofskwestie kan op één enkel woord gebaseerd zijn!

Ik geef nog een voorbeeld van Erasmus’ streven naar betere vertalingen.
Eén van de bekendste en meest geliefde zinnen uit het Nieuwe testament zijn de beginregels van het Johannes-evangelie: ”In den beginne was het Woord…” Het verbaasde me wel dat Erasmus daar iets aan wilde veranderen. Het woordje “Woord”, het Griekse “logos”, beviel hem niet. Misschien vond hij “woord” te veel een grammaticaal ding, een stukje van een zin. In ieder geval vond hij het woord “Boodschap” beter. Dat vind ik een interessante gedachte! Heeft zijn suggestie ooit navolging gekregen? In de Naardense Bijbel , de vertaling door Pieter Oussoren, staat “spreken”. En daar werd ik dus heel erg blij van! In het woord “spreken” klinkt activiteit door. Iets van “leven”, “doen”, en “scheppen”. Ik bladerde meteen door naar het scheppingsverhaal in de verwachting dat daar zou staan dat God ”sprak”. Maar nee. Daar gebruikt de vertaler het werkwoord ”zeggen”. Jammer. Wat staat er in andere vertalingen? Ik heb er een paar andere bijbels op nageslagen. In de NBG en in de Statenvertaling staat: “En God zeide…” . Luther gebruikt wel het woord: “sprach”. En in de trouwbijbel die mijn ouders kregen toen ze in 1945 in Vrijburg in het huwelijk traden – dat is de Leidse vertaling – daar lees ik tot mijn vreugde: “sprak”.

Een tekst in een vreemde taal moet vertaald worden. Goed vertalen is essentieel voor het begrijpen van die tekst. En het vergelijken van vertalingen verdiept ons inzicht. Dat is wat Erasmus ons leert.

gepubliceerd op 8 maart 2022