Geschreven door Dik Mook
Voorgelezen door Gert van Drimmelen
Geluidsmontage Seth Mook
Titel: Vrijheid

Mijn kleinzoon van 5 zegt opeens tijdens het spelen: “ik weet hoe de wereld in elkaar zit”. Ik vraag hem “hoe dan?” “Nou, alles zijn dingen”. We praten er wat over door; je kan niet vroeg genoeg beginnen met denken.
Je hebt denkers en doeners; zo werd en wordt ons voorgehouden. Het is, alsof we geen keus hebben; je bent of een denker, of een doener. Iets er tussenin lijkt er niet te zijn, laat staan dat je het allebei zou kunnen zijn. Het is typisch het hokjesdenken dat we zo graag geneigd zijn te doen.
Het is niet zo vreemd dat er altijd ook een tegengeluid te horen is, tegen dit denken in tegenstellingen, en dan vooral vanuit de slachtoffers van dat ‘òf òf denken’. Actueel zien we dat in de oorlog Rusland – Oekraïne. Je hoort bij Rusland òf bij het ‘Westen’. En hoewel er vaak sprake is geweest van zogenaamde Bufferlanden, landen die noch bij Rusland, noch bij ‘het Westen’ horen, is daar weinig van terecht gekomen. Slechts kort bestond de gedachte dat de Oekraïne zo’n bufferstaat zou kunnen zijn. Ja ja, de oost-west hokjes houden we in stand. Het is allemaal heel treurig.
Een ander voorbeeld van zo’n ‘òf òf’ tegengeluid zijn de mensen die niet meer man òf vrouw willen zijn; ze voelen zich ‘non binair’. Luister er de podcasts van Margot Brouwer nog maar eens op na. In onze samenleving kunnen we deze ontwikkeling steeds beter begrijpen en meevoelen; iedereen voelt zich wel eens opgesloten in een hokje. Je bent een hondenliefhebber òf een hondenhater, je rijdt auto òf fiets, je bent homo òf hetero. En ook de veel geprezen ‘Verlichting’, met de voorvechter daarvan Spinoza die van 1632 tot 1677 leefde, en de Remonstranten die vanaf 1619 bestaan, pleitten voor ‘denk nou eens na in plaats van al dat volgen van je gevoel’. Je denkt òf je voelt. De verlichters vinden dat als je op je gevoel af gaat, je nooit vrij kan zijn; je bent slaaf van je gevoel. Als je denkt, dan maak je afwegingen en heb je werkelijk de keus wat je wilt doen of vindt.
“Wie niet horen wil, moet maar voelen” zei mijn moeder graag, waarmee ze bedoelde dat als je niet goed nadenkt bij wat je doet, het mis gaat en dat je de gevolgen daarvan zal voelen.

Maar hoe bevrijden we ons dan van dat hokjesdenken? We kunnen te rade gaan bij de emancipatiebewegingen, zoals de vrouwenbeweging aan het begin van de 20e eeuw, de homobeweging in de 70er jaren maar zeker ook bij de milieubeweging. Eerst wordt er extreem in hokjes gedacht. De vrouwenbeweging neemt extreme standpunten in en de homo’s provoceren met hun gedrag. Er zijn radicale mileugroepen die er voor zorgen dat het voor velen duidelijk wordt hoe ernstig het gesteld is met ons milieu. En dat is allemaal nodig om mensen bewust te maken. Daarmee is niet alleen bewustwording teweeg gebracht maar ook grote weerstand, waardoor aanvankelijk de tegenstelling nog veel groter wordt. Die vergrote tegenstellingen voeren vervolgens vaak tot een veroordeling van die emancipatie- en actiegroepen, onder het motto ‘dat als het zo extreem moet, dan maar helemaal niet, daar praat ik niet mee’. Toch blijkt uit de voorbeelden van vrouwen-, homo- en milieubeweging dat juist doordat deze groepen zich zo extreem hebben opgesteld er een doorbraak en dialoog ontstond.

Als denken vrijheid is, bedenk dan eerst in welk hokje je je eigenlijk bevindt, al is dat nog zo extreem. Vervolgens kan je je eigen tegenstand organiseren, kan je gaan tegendenken. Het zijn gymnastiekoefeningen voor je geest. Misschien is het zelfs wel zo, dat je niet kan denken als je niet in hokjes denkt; maar dan wel als uitgangspunt, als begin van verder denken, dóórdenken, vrij-denken. En als het waar is, dat denken altijd via taal gaat, dan is communicatie in dat vrij-denken cruciaal. Spreek vrij met elkaar en laat zien, zeg in welk hokje je je bevindt. Gooi de hokjes vervolgens door elkaar, gooi ze omver, mix en lach. En vergeet vooral niet samen met kinderen te denken. Ik denk dat het de bevrijding is uit ons angstig bestaan, uit onze schaamte, uit onze normen. Angst en schaamte hebben het gevaar dat we autoritaire leiders en leraren gaan volgen… op ons gevoel. Je gevoel is mooi, maar niet om gedachteloos te volgen. Wéét wie je bent, wantrouw het gevoél wie je bent. Zo kan je jezelf zijn, een denker èn een doener, een voeler èn een denker… zo kan je vrij zijn.

gepubliceerd op 22 maart 2022