Vrijzinnige miniatuur #16

door Vrijzinnige Miniaturen

Er zal geen tijd meer zijn

Uitzichtloosheid, dat gevoel moet de Franse soldaten hebben bevangen, in die koude winter van ‘41. Krijgsgevangen in het Poolse Görlitz. Hoe lang zou het nog duren? Wij weten de afloop. Maar voor de soldaten was er vooral honger, ijzige wind. Geen perspectief maar onbestemde dreiging. Vervlogen hoop.

Toch geschiedde er een wonder, ook toen, ook daar. De kampcommandant had een dienstplichtige soldaat vrijgesteld om te componeren. In de barre omstandigheden zette Messiaen, de jonge componist, zich aan het werk. Het werd een kwartet voor viool, cello, klarinet en piano, in wisselende bezetting.

Die winter hallucineerde Messiaen van de honger. Als hij muziek hoorde, zag hij kleuren bij de klanken. Het kwartet was niet in een toonsoort geschreven, maar in oranje-blauwe gordijnen. Messiaen ging helemaal in het componeren op, hij vertelde zijn medegevangenen zelfs dat hij gelukkig was als nooit tevoren.

Toen het werk af was, werden gevangenen erop uitgestuurd om instrumenten te kopen in het nabijgelegen stadje. Bewaakt door een Duitse soldaat, met handgranaten in de broekzak. Ze kochten een valse piano en een cello met drie snaren.

Op 15 januari was het concert, buiten, in de snerpende kou, voor de verzamelde gevangenen. Wel 5000 in totaal, zou Messiaen later vertellen. De cellist, iets nuchterder, kwam eerder uit op een man of 200. Hoe dan ook, in lompen en op klompen legde Messiaen uit hoe hij zich had laten inspireren door het bijbelboek Openbaringen. De muziek vertolkte de engel die het einde van de tijd afkondigt: Kwartet voor het einde van de tijd, Quatuor pour la fin du temps.

De bijbel schildert het visioen van deze engel: met zijn rechterbeen op de zee, zijn linkerbeen op het land en zijn rechterhand tot in de hemel geheven. ‘Het moest dus om een reusachtige engel gaan’, zo getuigde Messiaen van zijn onwankelbare, bijna naieve geloof.

En juist in de barre uitzichtloosheid bezong hij het einde van de tijd. Of eigenlijk: hij bezwoer daarmee de tijd: ‘Il n’y aura plus de temps.’

Normaal is muziek beweging, maar in het laatste deel, een duo voor viool en piano, wordt de tijd juist tot stilstand gebracht. Met repeterende akkoorden als kerkklokken kondigt de piano het einde der tijden aan. De lofzang van de viool op de onsterfelijkheid van Jezus is van een onaardse schoonheid. Oneindig langzaam. Onspeelbaar langzaam. De muziek stijgt tot in de hemel, verdwijnt oneindig hoog, oneindig zacht, een oneindig einde.

gepubliceerd op 28 september 2020



Alle columns