Hoe neem je afscheid van een te positief zelfbeeld? Als land of maatschappij, als bevolkingsgroep binnen zo’n land of maatschappij, en als individu?
Dat je mensen moet helpen wanneer hun gevoel van eigenwaarde te laag is, snapt iedereen. Maar wat als mensen juist een veel te hoge pet ophebben van zichzelf, hun bevolkingsgroep of hun land?
Een bovenmatig positief zelfbeeld is een vorm van zelfbedrog en je zou de Bijbel, en religies in het algemeen, kunnen zien als een collectieve poging tot bestrijding van zelfbedrog. Denk maar niet dat je je eigen leven in de hand hebt, leren de Griekse mythen en sagen, de Goden doen toch met jou wat ze willen en wat zij willen is vaak wreed, egoïstisch, onvoorspelbaar en tegenstrijdig.
Denk maar niet dat je als mens het mysterie van het bestaan kunt doorgronden, maant de Koran, want dat kan alleen Allah; maar er is een orde zoals gesymboliseerd door het getal één en aan deze orde kun je als gelovige, in al je onbegrip, deel hebben.
Denk maar niet dat iets dat jij in je leven hebt opgebouwd voor eeuwig is, maant de Bijbel. Stof zijt gij, en tot stof zult gij wederkeren.
Voor u staat een agnost die nu een jaar of tien onderzoek doet naar zelfbedrog; eerst rond klimaatontwrichting, toen bij bankiers in Londen die zich in de meest lenige bochten wrongen om hun gedrag te rechtvaardigen. Ten slotte ben ik zelfbedrog bij mijzelf gaan onderzoeken, en bij mannen zoals ikzelf.
Het is een verduiveld moeilijk fenomeen, zelfbedrog, want mensen doen ook weer aan zelfbedrog over dat zelfbedrog van ze. Ze ontkennen dat ze over een aspect van zichzelf of de werkelijkheid in ontkenning verkeren.
Voor deze ontkenning van de ontkenning heeft emiritus professor antropologie Gloria Wekker de term Onschuld ontwikkeld. Wekker bedoelt, als ik haar goed begrijp, niet de Onschuld van een kind die geen idee heeft. Ze bedoelt de onschuld van Adam in het Hof van Eden die geen idee wil hebben. Adam is een soort Ken in het eerste deel van de nieuwe Barbie film. Adam vindt het allemaal wel prima zo, met overal lekkere vruchten, inclusief Eva. Wat Adam betreft kan die slang met zijn kennis van Goed en Kwaad opzouten.
Dit is de onschuld waarop Wekker doelt: je bent je van geen kwaad bewust, als een kind, maar eenmaal de mogelijkheid geboden om je wel van dit kwaad op de hoogte te komen, doe je alles om onkundig te blijven.
Zelfbedrog is denk ik zo moeilijk te doorbreken omdat je morrelt aan het zelfbeeld dat eronder ligt, en allerlei al te menselijke behoeften. Ergens voelt Adam wel dat hij nooit meer zo zal genieten van al dat fruit om hen heen, als hij eenmaal gaat nadenken over Goed en Kwaad. Gelukkig is daar dan Eva, die snapt dat ze geen kind meer is en kan zijn.
Veel Nederlanders hechten volgens mij sterk aan het idee dat wij een tolerant gidsland zijn waar discriminatie een ‘incident’ is. Zo’n zelfbeeld maakt een eerlijke blik op systematisch seksisme, racisme of moslimhaat heel moeilijk. Je moet iets positiefs aan jezelf prijsgeven, en erger nog: je moet dit inruilen voor iets beschamends. Om met bankiers te spreken: dat is een slechte trade.
Veel Nederlanders met universiteit en een goed betalende baan hechten naar mijn indruk ook sterk aan het idee dat ons land dankzij ons onderwijssysteem en de verzorgingsstaat gelukkig geen ‘Amerikaanse toestanden’ kent, zodat bij ons talent plus ambitie grotendeels of helemaal zou bepalen hoever je komt en hoe goed je het krijgt. Dit collectieve zelfbeeld maakt een eerlijke blik op de onrechtvaardigheid door sociaal-economische ongelijkheid erg moeilijk. Maar de onderwijsinspectie is duidelijk. In Nederland geldt: hartelijk gefeliciteerd met het diploma van je ouders. Dat blijkt een essentiële factor: ouders die jou kunnen beschermen tegen onderadvisering, en je door het onderwijssysteem kunnen loodsen. Voor dat diploma van je ouders heb jij als kind niets gedaan. Dat kreeg je gewoon cadeau, bij je geboorte.
In mijn ervaring zijn het in Nederland nu vooral witte heteromannen met ouders met de Nederlandse cultuur en geld of opleiding die het meest verstrikt zijn in een te positief zelfbeeld. Velen denken dat ze hun positie zelf hebben verworven, en dus geen solidariteit hoeven voelen met minder bedeelden.
Maar als jij via je ouders al de Nederlandse taal en cultuur hebt, en als jij dankzij diezelfde ouders hun bezit en/ of opleiding al toegang hebt tot cultureel, sociaal en financieel kapitaal, en je bent als witte heteroman ook nog eens gevrijwaard van seksisme, racisme en homofobie… Je zult nog steeds keihard hebben gewerkt voor je succes. Maar er zat doping door je eten, en de scheidsrechters fluiten je hele leven al in je voordeel.
Wie dit onder ogen ziet, beseft: ik moet een deel van de trots over mijn prestaties inruilen voor dankbaarheid, en nederigheid. Maar hoe aantrekkelijk is dat?
Wat ik wel weet, is dat het niet helpt om mensen die ten prooi zijn gevallen aan een al te positief zelfbeeld, ook nog te gaan vernederen. Dit zie je in de media best vaak, maar het is van alle tijden.
Neem Lucas 11, waarin een farizeeër Jezus uitnodigt voor de maaltijd. Farizeeërs waren orthodox in de joodse leer en hechtten groot belang aan de letterlijke toepassing en handhaving van de religieuze wet.
Jezus ging naar binnen, aldus Lukas in de Nieuwe Bijbelvertaling, en ging aan tafel aanliggen: Toen de farizeeër dat zag, verwonderde hij zich erover dat Jezus zich niet eerst gewassen had voor de maaltijd. Maar de Heer zei tegen hem: ‘Ach, jullie farizeeën! De buitenkant van de beker en de schotel reinigen jullie, maar jullie eigen binnenkant is vol roofzucht en slechtheid. Dwazen, heeft hij die de buitenkant gemaakt heeft niet ook de binnenkant gemaakt? Geef liever de inhoud van beker en schotel als aalmoes, dan is niets meer onrein voor jullie! Maar wee jullie farizeeën, want jullie geven tienden van munt, wijnruit en andere kruiden, maar gaan voorbij aan de gerechtigheid en de liefde tot God; je zou het een moeten doen zonder het andere te laten. Wee jullie farizeeën, want jullie zitten graag op een ereplaats in de synagoge en worden graag begroet op het marktplein.”
Hier gaat eigenlijk alles fout wat er, in mijn ervaring, fout kan gaan. De farizeeër wordt aangesproken als groep en niet als individu, en verantwoordelijk gemaakt voor het gedrag van die groep. Bijna iedereen klapt op zo’n moment dicht. De farizeeër heeft zijn leven lang gehoord dat een letterlijke toepassing van de joodse wet essentieel is. Zijn zelfbeeld is: ik doe wat God wil, waren maar meer mensen zo verstandig als ik. Dan komt ene Jezus en die zegt: nee, het gaat om de geest van de joodse wet. Vervolgens noemt deze Jezus de farizeeër ook nog een ijdele dwaas.
Verplaats je in die farizeeër. Jezus maakt geen deel uit van de hiërarchie waaraan de farizeeër zich oriënteert. En dan komt die Jezus met de boodschap: jullie farizeeën doen het verkeerd.
Tja. Gaat die farizeeër zijn zelfbeeld wijzigen?
Vernederen helpt zelden. Maar wat dan wel? Het is opvallend hoe weinig onze geseculariseerde samenleving voordoet hoe je breekt met een te positief zelfbeeld. Er zijn rijen boeken waarin mensen wordt geleerd zichzelf hoger in te schatten: jij bent bijzonder, laat niemand jou wijsmaken dat jij niet uniek bent.
Even verderop staan de rijen boeken over zelf-optimalisatie: hoe je nog beter kunt worden in wat je doet, of nog meer kunt krijgen van wat je al hebt. Ook sociale media en het web staan ram-vol met dit soort tips en trucs.
Zo leren wij mensen in de spiegel kijken: je hebt recht op meer dan je nu hebt. Want je bent het waard en je kunt alles worden wat je wil. Zolang je het maar hard genoeg wil. Gewoon manifesteren met die handel.
Hoe zou een zelf-hulp boek in elkaar zitten waarin mensen juist het tegenovergestelde wordt geleerd: ja, je hebt vaak hard gewerkt en allerlei dingen goed gedaan, maar zo bijzonder ben je ook weer niet, en uniek al helemaal niet en dat is okay want bijna niemand is bijzonder.
Of: ja, je land heeft mooie dingen gedaan maar ook echt hele akelige, en hier valt veel recht te zetten en goed te maken.
Of: ja, je bent gewend geraakt aan een bepaalde CO2 uitstoot maar die gewenning had nooit moeten plaatsvinden want als iedereen consumeert zoals jij eindigen we als Nederlanders binnen twee generaties allemaal als klimaatvluchteling.
In de Bijbel gaat het te positieve zelfbeeld vooral over kwetsbaarheid: mensen die denken dat hen niks kan overkomen omdat ze een volle graanschuur hebben, en die dan een lesje krijgen van God. Zoals Lukas 12.
Ook zei Jezus: ‘Pas op voor het verlangen naar steeds meer bezit. Kijk daarvoor uit. Je kunt heel veel bezitten, maar je leven kun je nooit bezitten.’ Toen gaf Jezus de mensen dit voorbeeld: ‘Een rijke man heeft een groot stuk land dat vol staat met koren. Hij denkt: Wat moet ik doen? In mijn schuren is niet genoeg plaats voor al het graan. Dan denkt de man: Weet je wat? Ik breek mijn oude schuren af en ik bouw nieuwe schuren die veel groter zijn. Daarin bewaar ik dan het graan en al mijn bezit. Dan kan ik tegen mezelf zeggen: Zo, nu ben ik rijk. Ik heb genoeg om jaren van te leven! Ik ga nu lekker uitrusten, eten, drinken en feestvieren.
Maar God zegt tegen hem: ‘Je bent een domme man. Want vannacht zul je sterven. En voor wie is dan je rijkdom?’’
Toen zei Jezus: ‘Zo loopt het af met iemand die alleen maar leeft om rijk te worden. Want zo iemand heeft wel heel veel bezit, maar bij God heeft hij bijna niets.’
Dit kun je een transactioneel appèl noemen: God is machtiger dan jij, dus je kunt maar beter ophouden met dat zelfbedrog. Anders krijg je straf, jij domme man.
Wij leven in een seculiere, grotendeels atheïstische samenleving waar zo’n appèl weinig indruk maakt. Wie is er bang voor straf na de dood als je gelooft dat met de dood alles ophoudt?
Ik denk dat in laatste instantie de verlossing van zelfbedrog zijn eigen beloning moet vormen. “Je krijg er niks voor terug”. Uiteraard is er winst, want een realistischer zelfbeeld leidt tot betere beslissingen en productiever, of in ieder geval minder schadelijk, gedrag. Wie weet neemt zelfs de rechtvaardigheid toe.
Maar deze benadering volgt de taal van de economie. Input, output. Maar we spreken hier niet van een transactie, maar van een transformatie. Het woord is ‘persoonlijke groei’, en dan niet zoals de economische wetenschap dit uitlegt, namelijk ‘meer van hetzelfde’, als bij een gezwel. Ik bedoel ‘persoonlijke groei’ zoals in de biologie: als vlinder uit een rups, of van zuigeling tot volwassene.
Iedereen wil een succes van hun leven maken. De vraag is hoe je succes definieert. Organiseer je je leven rond status, dat wil zeggen wat je bent in de ogen van anderen? Dan is een positief zelfbeeld belangrijk want dat straal je uit en zo krijg je nog meer succes.
Of wil je weten wie je bent? Hoe de wereld werkelijk is, inclusief alle lelijkheid en onrechtvaardigheid? Wil je zelf felicitatie, of zelfkennis?
Als ik bij mezelf blijf: ik had decennia lang geen idee hoe verschrikkelijk de slavernij werkelijk was, en hoe de stereotypen waarmee dit systeem is gerechtvaardigd één op één terugkomen in Zwarte Piet. Ik was een kind: volkomen onwetend.
Maar al die decennia deed ik als volwassene niks om me te informeren over de slavernij. Genuanceerde opiniestukken met koppen als ‘Zwarte Piet is verdriet’ sloeg ik over, en aan vrienden van kleur vroeg ik nooit hoe zij dit onschuldige kinderfeest beleefden. Zo hield ik mijn onschuld in stand, terwijl ik toch over mezelf dacht als een goed geïnformeerde burger. Dat was het zelfbedrog.
Uiteindelijk had ik de kerels van Kick-Out Zwarte Piet nodig om uit mijn Wekkeriaanse onschuld te worden geschud. Eerst voelde ik irritatie over hun methodes – achteraf gezien een poging om aan hun boodschap voorbij te kunnen gaan. Daarop kwam aanvaarding, gevolgd door schaamte, want ik had lang aan iets meegedaan zonder daar goed over na te denken of me te informeren. Ten slotte kwam de rouw: met de ontmaskering van Zwarte Piet verloren een paar dierbare jeugdherinneringen hun glans. Ook voor dat verlies moet je ruimte maken.
Toen ik eenmaal besefte hoeveel wind ik dankzij mijn ouders in de rug had, verdween een deel van de glans van mijn carrière. Ook dat was verlies, en daarover had ik een soort rouwproces. Sadder but wiser, heet dat in het Engels puntig. De Engelse schrijver Philip Pullman zegt: wij leggen allen een weg af van onschuld naar wijsheid. Velen op deze weg staan aan het begin, net zo min als Adam bereid of in staat hun onschuld af te leggen. Anderen zijn op weg gegaan maar ergens onderweg stilgevallen. Het beeld dat verscheen in de spiegel werd te pijnlijk. Maar velen ook schrijden voort, vaak in stilte, met vallen en opstaan, en immer verder. Want te denken dat je zelfkennis hebt bereikt, is wel de hoogste vorm van zelfbedrog.
gepubliceerd op 17 september 2023